XIX аср фан ва маданиятининг кўзга кўринган намояндаларидан бири, буюк мутафаккир, ёзувчи, шоир, машҳур сиёсатчи, муҳандис, мусаввир ва моҳир хаттот Аҳмади Дониш, Аҳмад-махдуми Дониш ва Аҳмади калла исм ва лақаблари билан машҳур бўлган Аҳмад ибн Носир Сиддиқий Бухороий машҳур маърифатпарварлардан бўлиб, бир қатор қимматли асарлар ижод қилган. Ёзувчининг асарлари орасида “Наводирул вақое” жамиятнинг асосий муаммолари, ҳамда муҳим фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий ва маданий масалаларни қамраб олиши билан юксак аҳамиятга эга.

Ислом тарихига қараладиган бўлса, исломнинг дастлабки давриданоқ тиббиётга алоҳида аҳамият берилганини кўриш мумкин. Дастлабки шифохоналарнинг айнан ислом диёрларида пайдо бўлгани ҳам фикримизни қўллаб-қувватлайди. Тиббиёт ривожланиши натижасида фармакология ҳам алоҳида соҳа сифатида ажралиб чиқди ва мутахассислар учун қўлланма ва дарсликлар ҳам мусулмон олимлари томонидан дунёга тақдим қилинди. Хусусан, Ибн Сино, Абу Бакр Розий, Беруний сингари фарматсевтларнинг хизматини бугун ҳамма бирдек эътироф этади. Мазкур илмий мақоламизда ислом тарихида фарматсевтга қўйилган талаблар, соҳага оид ёзилган энг машҳур асарлар ҳамда баъзи машҳур кашфиётлар ҳақида сўз юритилади.

Носириддин Тусий кенг ва серқирра ижодининг марказий объектида комиллик ва донишмандлик муаммоси асосий ўринни эгаллади. Сўфийлик тариқатлари кенг тарқалган ХIII асрда яшаб ижод қилган Тусий сўфийлик фалсафасидан баҳраманд бўлганлиги яққол кўзга ташланади. “Ал-инсон ал-комил”, яъни комил инсон, “Ал-инсон ал-ҳаким”, яъни донишманд инсон муаммоси сўфийлар томонидан кўтарилган. Умуман олганда, “Ал-инсон ал-комил” ибораси атама сифатида ислом оламида биринчи марта машҳур араб олими Муҳийиддин ибн Арабий (1163-1240) томонидан ишлатилган. Муҳийиддин Арабийдан кейин кўплаб мутафаккирлар бу борада ўз фикрларини билдирганлар. Асосан сўфий мутафаккирлар тўхталган бу мавзуга Носириддин Тусий ҳам ўз муносабатини билдирган. Буюк аллома ўз даврининг энг машҳур сўфий уламолари билан дўстлашиб, сўфийлар билан фикр алмашган бўлса керак. Сўфийлар инсон камолоти ва унинг ҳикматига катта аҳамият берганлар.

Ўзбекистоннинг вольфрам маъданларига бўлган истиқболларини ўрганиш тарихи 1930 – йилларнинг биринчи ярмига тўғри келади. Бу даврда Н.А. Смольянинов Республиканинг ғарбий қисмида жойлашган, машҳур Лангар молибден намоёнидан шеелит минералларини қидириб топганлиги ҳамда И.М. Евфименконинг Тошкент атрофи тоғолди ҳудуларида таркибида вольфрамит бўлган объектларни аниқлаганлиги, кейинчалик вольфрам учун қидириш ишларини жадал олиб борилишига сабаб бўлган .

Абу-л-Ғозий Баҳодирхоннинг "Шажараи Турк" асари туркий халқлар тарихини, шажарасини ва маданиятини тавсифлайдиган муҳим манбалардан бири ҳисобланади. Асар туркий халқларнинг келиб чиқиши, урф-одатлари ва уларнинг маданий мероси ҳақидаги қимматли маълумотларни ўз ичига олади. Барон Дезмезон, машҳур француз таржимони ва филолог, ушбу асарни француз тилига таржима қилиб, европалик ўқувчилар учун бу қимматли маълумотларни ошкор қилди. Ушбу мақолада Дезмезоннинг таржима усуллари, лингвомаданий бирликларнинг берилиши ва уларнинг мисоллари таҳлил қилинади.

Мазкур мақола инглиз ва ўзбек тилларида учрайдиган миллий хос сўзлар – реалиялар ва уларнинг таржимасига бағишланган. Мақолада ҳар бир миллатга хос бўлган сўзларбилан боғлиқ таржима жараёнида юзага келадиган муаммолар ва уларни қандай бартараф этиш йўллари келтириб ўтилган. Реалиялар таржимаси доирасида машҳур тилшунос олимларнинг фикр-малоҳазалари ҳам маълумот ўрнида келтирилган. Мисол тариқасида ўзбек-инглиз тилларида учрайдиган миллий хос сўзлар – реалияларнинг таърифи ҳамда таржимасига доир мисоллар берилган.

Ушбу мақолада автомобил дизайнида симметрия ва ассиметрия тушунчаларининг моҳияти, уларнинг эстетик, эргономик ва функционал жиҳатлари чуқур таҳлил қилинади. Симметрия автомобил дизайнида мувозанат, барқарорлик ва жозибадорликни таъминласа, ассиметрия эса инновацион ёндашувлар, индивидуал дизайн ва технологик янгиликларни ифода этади. Шу жиҳатдан ҳар иккала элемент автомобил саноатининг замонавий ривожида муҳим роль ўйнайди. Мақолада машҳур автомобил брендлари мисолида симметрик ва ассиметрик дизайн ечимлари, уларнинг афзаллик ва камчиликлари, шунингдек, фойдаланувчи тажрибасига таъсири ёритилади. Тадқиқот натижалари дизайнерлар, муҳандислар ва саноат мутахассислари учун амалий аҳамиятга эга бўлиб, янги модель яратишда мувозанатли ёндашувни шакллантиришга ёрдам беради.

Aслида фразеология - турли хил филологик текширувларнинг машҳур соҳаси ҳисобланади. Олимларнинг фикрларига кўра фразеологик бирликлар маданият ҳодисалари сифатида тушуниш билан боғлиқ бўлиб, уларнинг маданий хусусиятлари улар иштирок етган гапларда ўрганилади. Шундай қилиб, “фразеологизм” сўзи социолингвистика фани доирасига киритилди. Фразеологик бирликларнинг енг яхши таърифларидан бири қуйидагича: бу қисман ѐки тўлиқ мажозий маънога ега сўзларнинг барқарор, изчил бирикмасидир.

Мақолада коллеж ўқувчиларининг билиш (ақлий), ижодий, ҳиссий қобилияти юқори бўлган шахсларнинг сифатлари ёритилган. Юқоридаги сифатлар намоён бўлган буюк алломалар,жаҳонга машҳур бўлган олим ва файласуфлар ҳақида фикр юритилган. Келажакда айниқса ижодий қобилиятли, истеъдодли, касбий қобилиятга эга бўлган мутахассислар Янги Ўзбекистонни яратишдаги роли баён қилинган.

Ушбу мақолада инглиз ва ўзбек тилларидаги мақолларнинг икки тилдаги миллий-маданий ва универсал хусусиятлари ҳамда уларнинг инсонлар ҳаётидаги ўрни кўриб чиқилган. Ушбу мақолада машҳур ёзувчи ва олимларнинг мақоллар устида олиб борган ишларидаги хулосалари ва мақолларнинг инсон ҳаётидаги ўрни, аҳамияти келтириб ўтилган. Турли тиллардаги мақолларни қиёслаб ўрганганимизда, улар ўртасидаги фарқ ва ўхшашликларни аниқладик.

Мазкур мақолада Ибн Жарир ат-Табарийнинг машҳур тафсири "Жомеъу-л-баён"да келтирилган тафаккурга чорловчи Қуръон оятларининг мазмун ва услубий таҳлили амалга оширилади. Мақолада ушбу оятларнинг маънавий ва ақлий хабари, инсон қалби ва ақлига таъсир қилиш тарзи таҳлил қилинади. Шунингдек, замонавий маънавий муаммолар контекстида бу оятларнинг аҳамияти ва амалиётдаги ўрни юритилади. Классик ва замонавий манбалар асосида тафсирий ва услубий қарашлар таққослаб чиқилади.

Бўёқлар инсониятга умуман жуда қадим замонлардан бери маълум. Қирмис, «тир қизили», ализарин, индиго ва бошқалар ўсимлик ва ҳайвон организмларидан олинган. «Тир қизили» майда денгиз ҳайвонлари бўлмиш моллюскалардан машаққатли меҳнат эвазига олинарди.

Мазкур мақола турли миллат вакиллари турмуш-тарзида учрайдиган миллий хос сўзлар – реалиялар таърифи, таснифи ва уларнинг таржимасига бағишланган. Мақолада ҳар бир миллатга хос бўлган сўзлар билан боғлиқ таржима жараёнида юзага келадиган муаммолар ва уларни қандай тартиб таржимон томонидан бартараф этиш йўллари келтириб ўтилган. Реалиялар таржимаси доирасида шу соҳада тадқиқот ишларини олиб борган машҳур тилшунос олимларнинг фикр-малоҳазалари ҳам келтирилган. Мисол тариқасида ўзбек-инглиз тилларида учрайдиган миллий хос сўзлар – реалияларнинг таърифи, таснифи ҳамда таржимасига доир мисоллар берилган.

Мазкур мақолада машҳур туркий адабиёт ёзувчиси Юсуф Хос Ҳожибнинг "Қутадғу билиг" асари таҳлил қилинади ва унда инсон камолоти масаласи ёритилади [5]. Асарнинг маънавий-ахлоқий қадриятлари, давлат бошқаруви, адолат ва илм-маърифатга бўлган муносабати атрофлича кўриб чиқилади. Шунингдек, асарда етук инсон (комил инсон) сифатларини шакллантиришдаги ўрни ва аҳамияти таҳлил этилади [2].

Зулфия деганда кўз олдимизга вафога, садоқатга тўла шеърий сатрлар гавдаланади. Бу вафо ва садоқат туйғулари истеъдодли, машҳур шоир Ҳамид Олимжонга аталган, муҳаббат жо бўлган сатрлар эди. Мазкур мақолада Шоира ижодида асосий мавзулар ва ишққа тўла шеърий мисраларга эътибор қаратилган.

Фақиҳларнинг бир неча авлодларининг олиб борган фаолиятлари туфайли Мовароуннаҳр мактабининг анъаналари ва унинг намоёндалари асарлари ҳанафийлик мазҳабида бўлган турли минтақаларда кенг тарқалди. Мовароуннаҳрлик муаллифларнинг асарлари фиқҳ амалиётида қўлланма сифатида ҳам, талабаларни ўқитишда дарслик сифатида ҳам фойдаланилди. Ушбу мақолада муҳаддисларнинг ҳанафий мазҳаби усулига кўра далиллаш услуби ва у бўйича ҳукм чиқарилган фатволар ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлинади.

Антик давр Ўзбекистон ҳудудларида тараққий этган давлатлардан бири– Қанғ давлатидир. Қадимги Хитой манбаларида Қанғ давлати мавжуд бўлганлиги ҳақидаги маълумотлар мил.авв. III аср охири – II аср бошларига тўғри келади. Аммо, Қанғ давлати ва қанғарлар тарихининг машҳур билимдони К. Ш. Шониѐзовнинг фикрича, бу давлат мил. авв III асрнинг бошларида пайдо бўлади. Кейинроқ эса, Юнон-Бақтрия давлати ва қўшни кўчманчи қабилалар билан бўлган курашлар натижасида Қанғ давлати янада мустаҳкамланади ҳамда манбаларда Ўрта Осиѐдаги йирик давлатлардан бири сифатида тилга олинади. Далвтнинг номи ―қанғ‖, ―қанғар‖, ―қанғуй‖ дебномланувчи қабиланинг номидан олинган     бўлиб, этимологияси мунозарали ҳисобланади.

Ушбу мақолада VIII-IX асрларда Аббосийлар давлатида яшаган машҳур тарихчи Аҳмад ибн Яҳё ал-Балазурийнинг ҳаёти, илмий фаолияти ва унинг "ал-Балазурий" нисбаси ҳақида батафсил маълумотлар келтирилган. Муаллиф, Балазурийнинг асл келиб чиқиши, унинг тарихий асарлари ва нисбасининг келиб чиқиши ҳақида турли манбаларга таяниб, изоҳлар беради. Шунингдек, Балазурий нисбасининг "балозур" деб аталадиган ўсимлик номи билан боғлиқлиги ва бу ўсимликнинг тиббий хусусиятлари ҳақида ҳам маълумотлар келтирилган. Мақолада, шунингдек, Балазурийнинг бошқа олимлар билан қиёсланиб, уларнинг нисбалари ва улар орасидаги фарқлар ҳақида ҳам сўз юритилган.

Мақолада ҳанафий мактабининг забардаст фақиҳи, атоқли муфассир, машҳур имом аллома Ҳофизиддин Абул Баракот Насафий ҳаёти ва илмий мероси ҳақида сўз юритилган. Олимнинг тафсир, ақида ва фиқҳ йўналишларида ёзган беназир китоблари ҳақида атрофлича маълумотлар берилган. Шунингдек, унинг устоз ва шогирдлари зикр қилиниб, манбаларда унга берилган таърифлар келтирилган.

“Маълумки, қадимий маданият ва цивилизациялар чорраҳаси бўлган юртимиз заминидан ўрта асрларда минглаб олиму уламолар, буюк мутафаккир ва шоирлар, азиз-авлиёлар етишиб чиққан. Уларнинг аниқ фанлар ва диний илмлар соҳасида қолдирган бебаҳо мероси бутун инсониятнинг маънавий мулки ҳисобланади”[1]. Ана шундай буюк маънавий мерос қолдирган ватандошларимиздан бири Ҳофизиддин Абул Баракот Насафий(в.1310)дир.

Антик давр Ўзбекистон ҳудудларида тараққий этган давлатлардан бири– Қанғ давлатидир. Қадимги Хитой манбаларида Қанғ давлати мавжуд бўлганлиги ҳақидаги маълумотлар мил.авв. III аср охири – II аср бошларига тўғри келади. Аммо, Қанғ давлати ва қанғарлар тарихининг машҳур билимдони К. Ш. Шониѐзовнинг фикрича, бу давлат мил. авв III асрнинг бошларида пайдо бўлади. Кейинроқ эса, Юнон-Бақтрия давлати ва қўшни кўчманчи қабилалар билан бўлган курашлар натижасида Қанғ давлати янада мустаҳкамланади ҳамда манбаларда Ўрта Осиѐдаги йирик давлатлардан бири сифатида тилга олинади. Далвтнинг номи ―қанғ‖, ―қанғар‖, ―қанғуй‖ дебномланувчи қабиланинг номидан олинган бўлиб, этимологияси мунозарали ҳисобланади

Мазкур мақолада балоғат илмининг ахамияти ва унинг Қурони Каримнини тушунишдаги ўрни ҳақида сўз юритилади. Балоғат илмида ёзилган китоблар ва шу соҳада машҳур бўлган олимлар ҳақида ҳам маълумотлар бериб ўтилади.

Маълумки, ҳар бир та’рихий манба‘ ва асарни ўрганишда мазкур манба‘ ва асарларнинг қўлёзма ва босма нусхалари муҳим аҳамият касб этади. Шу нуқтаи назардан қаралганда, юртимиз ва хориждаги бир қанча кутубхоналарда ҳанафий мазҳабида машҳур "Усул аш-Шоший" асарининг бир нечта қўлёзма ва босма нусхалари сақланмоқда.

Мақолада Ўзбекистоннинг машҳур санъаткорларидан бири — Дони Абдусаматович Ильясовнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти ёритилган. Муаллиф Ильясовнинг миллий эстрада маданияти ривожига қўшган улкан ҳиссаси, унинг дирижёр, композитор, аранжировчи ва педагог сифатидаги фаолиятини таҳлил қилади. Шунингдек, «Истиқлол» қўшиғи мисолида ижодкорнинг бадиий услуби, мусиқий драматургияси ва эстетик қарашлари таҳлил этилади.

Тасаввуф таълимотининг XIV аср охиридаги назариётчиларидан бири, Хожагон-Нақшбандия тариқатининг йирик вакили Хожа Муҳаммад Порсо номи билан машҳур бўлган Муҳаммад бин Муҳаммад бин Маҳмуд ал-Ҳофизий ал-Бухорий илмий мероси ва қарашларини ўрганиш нафақат Нақшбандия тариқати асослари, балки умуман, ислом фалсафий тафаккури, унинг бағрида вужудга келган тасаввуф таълимоти ҳамда тасаввуф таркибида минг йилдан кўпроқ давр давомида шаклланган ирфон фалсафасининг асл мазмун-моҳиятини янада чуқурроқ ўрганишимиз учун имкон беради.